این مرد امام خمینی ارمنستان می‌شود؟
«واهرام ترماتووسیان» دانشگاه امریکایی ارمنستان توضیح داد: در ارمنستان چه خبر است؟ / آیا «باگرات گالستانیان» به امام خمینی ارمنستان تبدیل خواهد شد؟
گالستانیان یک چهره مذهبی، تحصیل‌کرده، کاملا کاریزماتیک، سخنرانی خوب و ماهر با توانایی سازماندهی قابل‌توجه است. او شبکه حمایتی خوبی در عرصه سیاست، نهادهای نظامی، دانشگاهی، جامعه متخصصان و ساختارهای اجتماعی دارد. انجمن‌های حرفه‌ای و تخصصی نیز از حمایت قوی از او خبر داده‌اند و درحال‌حاضر، او از حمایت مردمی قابل‌توجهی برخوردار است.
نوژن اعتضادالسلطنه؛ پس از جنگ ۲۰۲۰ ارمنستان و جمهوری آذربایجان که به خارج‌شدن منطقه قره‌باغ (یا آنگونه که ارمنیان می‌نامند، آرتساخ) از دست دولت خودمختار ارمنی انجامید و موجب خروج ساکنان ارمنی زیادی از آن منطقه شد، قابل پیش‌بینی بود که بر سیاست داخلی ارمنستان تاثیرگذار باشد. بااینوجود، شاید تا دو هفته پیش، کم‌تر کسی فکر می‌کرد «باگرات گالستانیان»، اسقف اعظم و چهرهای غیرسیاسی بتواند رهبری جنبش اعتراضی مخالفان را برعهده بگیرد که در اعتراض به ضعف دولت در ماجرای قره‌باغ و واگذاری روستا‌های ارمنی به باکو بود. هوادارانش نیز در خیابان‌های ایروان، پایتخت ارمنستان به نشانه اعتراض، تجمع برگزار کردند و بازداشت شدند. گالستانیان تا چه اندازه در جامعه ارمنستان نفوذ دارد؟ چشم‌انداز جنبش اعتراضی اخیر در آن کشور چگونه خواهد بود و به کدام طرف پیش خواهد رفت؟
این پرسش و پرسش‌های دیگر را با «واهرام ترماتووسیان»، کارشناس سیاست خارجی و امنیتی ترکیه، کشور‌های قفقاز جنوبی و استاد دانشگاه ایروان و دانشگاه امریکایی ارمنستان در میان گذاشتم.
چرا «باگرات گالستانیان»، رهبری جنبشی سیاسی را برعهده گرفته است؟ این چه معنایی برای آینده دموکراسی در ارمنستان خواهد داشت؟
ترماتووسیان: این واقعیت که شخصیتی مذهبی «کارزار حقیقت» را راه‌اندازی کرد، گویای افق سیاسی ارمنستان است. در غیاب احزاب سیاسی بادوام و اپوزیسیون سیاسی نهادینه‌شده، کلیسا یا بخشی از رهبری آن، ابتکار عمل را در دست خود گرفته است. جنبش اعتراضی اخیر با یک برنامه سیاسی روشن آغاز نشد و تنها پس از ورود به ایروان بود که تاکید بر اهداف سیاسی مشاهده شده است. خواست استعفای نخست‌وزیر از طرف رهبر، جنبش اعتراضی در قامت یک شخصیت مذهبی و طرح یک مطالبه سیاسی از طرف او، ماهیت شکننده دموکراسی ارمنستان را نشان می‌دهد. رهبری سیاسی ارمنستان بار‌ها مدعی شد که آن کشور، سنگر دموکراسی است، اما این واقعیت محض که یک اسقف اعظم در خیابان‌ها، میادین ایروان و دیگر مناطق ارمنستان خواستار استعفای دولت می‌شود، صرف‌نظر از نتیجه جنبش اعتراضی تحت رهبری او باید زنگ خطری برای دولت، جامعه مدنی و سایر نهاد‌ها در ارمنستان باشد.
آیا سکولاریسم در قانون اساسی ارمنستان ذکر شده است؟ آیا در عمل اجرا می‌شود؟ آیا او می‌تواند از نظر حقوقی درحالی که منصبی مذهبی دارد، وارد عرصه سیاسی شود؟ ادبیات او کاملا مذهبی است. او می‌گوید همه چیز دست خدا است و مردم ارمنستان اسیر وسوسه شده‌اند.
اصل هجدهم قانون اساسی ارمنستان با به‌رسمیت‌شناختن «مأموریت انحصاری کلیسا به‌عنوان یک کلیسای ملی در زندگی معنوی مردم ارمنی، در توسعه فرهنگ ملی آنها و حفظ هویت ملی» برای کلیسای حواری (گریگوری) ارمنی نقشی قائل شده است. اسقف اعظم «باگرات گالستانیان» که پیشوای اسقف‌نشین تاووش (از استان‌های شمال شرقی ارمنستان) نیز هست، یکی از شخصیت‌های تاثیرگذار کلیسای حواری ارمنی است که موردعلاقه و احترام مردم تاووش است. بااینوجود، او برای آنکه به‌طور رسمی وارد سیاست شود، باید دو مرحله فنی را پشت سر بگذارد: اول اینکه عالیجناب گارگین دوم، رهبر مذهبی ارمنیان جهان باید او را از مقام مذهبی‌اش برکنار کند و پیش یا پس از آن، او باید تابعیت کانادایی خود را کنار بگذارد که هنگام خدمت به‌عنوان پیشوای اسقف ارامنه کانادا کسب کرده بود.
واقعیت امر آن است که سخنان او تا حدی فحوای مذهبی دارند، اما نباید سوء‌تعبیر شوند. اگرچه عبارات و گفتار او برگرفته از سنت‌های الهیاتی و تاریخی کلیسای قدیمی ارمنستان است، او تصمیم گرفت به سمت شعار‌های سکولار حرکت کند. او پس از طرح درخواست علنی استعفای دولت پاشینیان، نتوانست غیرسیاسی باقی بماند. در ابتدا او از محدودیت‌های استراتژیک و منابع خود آگاه بود. برخی تقاضای اولیه او برای استعفای نخست‌وزیر را زودهنگام دانستند که موجب دورشدن برخی افراد از او شد، درحالی که برخی دیگر آن را اقدامی می‌دانستند که نشان‌دهنده مصمم‌بودن او بود. فکر می‌کنم حرکت اولیه او برای طرح درخواست استعفای نخست‌وزیر در تاریخ ۹ مه، از پیش برنامه‌ریزی نشده بود؛ زیرا عمدتا با حضور گسترده مردم در میدان جمهوری (هراپاراک) ایروان آغاز شد. از این گذشته، از زمان اعتراضات سال ۲۰۱۸ میلادی به این طرف، میدان جمهوری هرگز شاهد چنین حضور گسترده‌ای از مردم نبود.
در غیاب اپوزیسیون سیاسی بادوام کلیسا، ابتکارعمل سیاسی را در ارمنستان به دست گرفت/ آیا باگرات گالستانیان به آیت‌الله خمینی ارمنستان تبدیل خواهد شد؟/ چگونه یک اسقف اعظم رهبری اپوزیسیون ارمنستان را در دست گرفت؟/ بعید است در ارمنستان حکومت دینی تاسیس شود/ اگر پاشینیان از قدرت برکنار شود، دولت بعدی ارمنستان محافظه‌کار و ملی‌گرا خواهد بود/ (مرتبط با تحولات و اخبار روز)//// ویرایش شده
به نظر می‌رسد او بر احساسات ناسیونالیستی مردم ارمنستان سوار شده است. تا چه اندازه امکان پیروزی دارد؟ آیا مجبور به ائتلاف با جناح راست در اپوزیسیون خواهد شد؟ آیا می‌تواند به‌تنهایی به موفقیت دست یابد؟
ترماتووسیان: بله، درست می‌گویید. او درحال انجام این کار است. کلیسا به‌طور سنتی از موقعیت ممتازی در سیاست و جامعه ارمنستان برخوردار است. همان‌گونه که پیش‌تر گفتم، حفظ هویت ملی یکی از امتیازات اصلی آن نهاد بود. کلیسای ارمنستان بر این باور است که سیاست لیبرال افراطی حزب حاکم تحت رهبری پاشینیان، پایه‌های هویت ملی و ارزش‌های سنتی ارمنستان را تضعیف کرده است. درواقع، شکاف بین کلیسا و دولت در سال ۲۰۱۸ میلادی آغاز شد، زمانی که بسیاری از اعضای دولت جدید، پشت جنبشی به نام «ارمنستان جدید، رئیس جدید برای کلیسا» ایستادند. دلیل طرح آن خواسته، ادعای دولت مبنی‌بر این بود که کلیسا درحال همکاری با اعضای دولت سابق است و پس از آن که دولت پاشینیان، مضامین مذهبی را از برنامه درسی مدارس حذف کرد، این اختلافات در طول شش سال پس از آن افزایش یافت. در طول مدت این بازه زمانی شش ساله، مواردی وجود داشت که نمایندگان و مقام‌های مختلف دولتی یا نزدیک به دولت کلیسا، تاریخ و میراث آن را به سخره گرفته‌اند.
در غیاب یک حزب سیاسی محافظه‌کار ملی و قوی در جناح راست که از حمایت مردم برخوردار باشد، کلیسا به‌آرامی شروع به اظهارنظر‌هایی کرد که ناسیونالیستی تعبیر شدند. گالستانیان مطمئنا می‌تواند بین نیرو‌های محافظه‌کار و ملی‌گرا اتحاد ایجاد کند. بااینوجود، این نیرو‌ها اکنون نسبتا ضعیف هستند و جایگاه‌شان بین مردم تثبیت نشده است. محتمل‌ترین سناریو، ایجاد یک ائتلاف سست متشکل از نیرو‌های دست راستی است که دستور کار ملی‌گرایانه - محافظه‌کارانه را پیش خواهد برد. این امر به‌طور ناخواسته سیاست ارمنستان را بین لیبرال‌ها و محافظه‌کاران تقسیم می‌کند، روندی که از مدت‌ها پیش درحال شکل‌گیری است.
اگر گالستانیان بخواهد وارد سیاست شود و اتحاد سیاسی رسمی ایجاد کند، باید حملات متعدد و دشواری‌های سیاسی را تحمل کند. او باید شبکه خود را گسترش بدهد تا لایه‌های وسیع‌تری از جامعه را دربرگیرد. خیلی چیز‌ها به نحوه تصمیم‌گیری او بستگی دارند. استراتژی کنونی او، یعنی اعتراض خیابانی نمی‌تواند در بلندمدت ادامه یابد. بنابراین، او باید سریع عمل کند تا سرعت حرکت خود را از دست ندهد و از خسته‌شدن جنبش جلوگیری کند. اساساً دو گزینه برای تغییر دولت وجود دارد: استعفای پاشینیان و تشکیل دولت جدید تحت رهبری جدید یا برگزاری انتخابات زودهنگام. با وجود تنها ۳۵ نماینده اپوزیسیون در پارلمان فعلی، تحقق گزینه اول، مستلزم مذاکرات سنگین و طولانی با ۱۹ نماینده پارلمان خواهد بود. این نبردی دشوار است.
گالستانیان به جز اعتراض به امتیازدهی دولت پاشینیان به باکو، چه خواسته‌های دیگری را مطرح کرده است؟
ترماتووسیان: بله، او روز یکشنبه ۱۲ ماه مه، مانیفست سیاسی ۲۰ ماده‌ای خود را مطرح کرد که به بسیاری از پرسش‌های مردم پاسخ داد. آن مانیفست، یک استراتژی روشن بود که حاوی جنبه‌های روشنگری در رابطه با چالش‌های سیاست داخلی و خارجی ارمنستان است. اشتباهات فاجعه‌بار دولت فعلی ارمنستان، بخش عمده‌ای از مردم را از نهادهای مرتبط با حوزه سیاست‌گذاری خارجی و امنیتی ارمنستان دور کرد و حمایت آنها از اسقف اعظم افزایش یافته است. پلتفرم او همچنین بازتابی از دیدگاه‌ها و احساسات سیاسی بود که به‌طور گسترده نمایندگان مختلف احزاب سیاسی و جامعه کارشناسان با آن اشتراک‌نظر دارند.
کلیسا تا چه اندازه در جامعه ارمنستان نفوذ دارد؟ آیا فکر می‌کنید در ادامه راه ممکن است گالستانیان خواستار برقراری یک حکومت مذهبی مسیحی در ارمنستان شود؟ آیا این ایده بین مردم ارمنستان خریدار دارد؟
ترماتووسیان: خیر، تشکیل حکومت دینی در ارمنستان بعید است. من هیچ چشم‌اندازی برای این اتفاق نمی‌بینم. بااینوجود، ارزیابی جهانی سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد ۷۳درصد از ارمنیان مذهب را بخش مهمی از زندگی خود قلمداد می‌کنند و همین درصد از پاسخ‌دهندگان گفته‌اند، به کلیسا اعتماد دارند که بالاترین میزان اعتماد درمقایسه با اعتماد مردمی به سایر نهاد‌ها در ارمنستان محسوب می‌شود. این ارقام کاملا گویا هستند. انتظارات روشنی از کلیسا وجود دارد. اگر دولت فعلی از قدرت برکنار شود، دولت بعدی به احتمال زیاد یک دولت دموکراتیک محافظه‌کار با دستور کاری قوی و ملی‌گرایانه خواهد بود که در آن کلیسا و دیاسپورا (ارمنیان خارج از ارمنستان) مدعی نقش و تاثیرگذاری بیشتری درمقایسه با قبل خواهند بود.
آیا نحوه کارزار سیاسی او و برنامه‌اش برای آمدن به ایروان شما را به یاد آیت‌الله خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران نمی‌اندازد که قصد داشتند از پاریس به تهران بیایند و درنهایت موفق به این کار شدند؟
ترماتووسیان: در ظاهر امر بله، درست می‌گویید. برخی شباهت‌های تصادفی بین گالستانیان و آیت‌الله خمینی وجود دارد. بااینوجود، آیت‌الله «روح‌الله خمینی» پیش از تبعید اجباری توسط شاه به ترکیه، عراق، سپس فرانسه بیش از یک دهه مخالف سرسخت رژیم پهلوی بودند. ایشان انقلاب را از راه دور و با استفاده از فناوری‌های مختلف ارتباطی و سیاسی، رهبری و هدایت کردند. درمقابل، گالستانیان در ارمنستان مستقر بود. او تا سال ۲۰۲۰ میلادی به‌طور گسترده با دولت همکاری کرد. حتی در سال ۲۰۱۸ میلادی از او خواسته شد با حمایت حزب حاکم به پارلمان راه یابد. درنتیجه سابقه همکاری بین او و پاشینیان وجود دارد، درحالی‌که چنین پیشینه‌ای درمورد نسبت آیت‌الله خمینی با رژیم پهلوی وجود ندارد. پس از جنگ سرنوشت‌ساز ۲۰۲۰ میلادی بر سر آرتساخ (قره‌باغ) بود که مسیر گالستانیان از دولت پاشینیان جدا شد و اختلافات بالا گرفت.
سیاست‌مداران و جامعه دانشگاهی ارمنستان تا چه اندازه گالستانیان را جدی می‌گیرند؟ او تا چه اندازه در ایروان و دیگر نقاط ارمنستان پایگاه حمایتی دارد؟
ترماتووسیان: گالستانیان یک چهره مذهبی، تحصیل‌کرده، کاملا کاریزماتیک، سخنرانی خوب و ماهر با توانایی سازماندهی قابل‌توجه است. او شبکه حمایتی خوبی در عرصه سیاست، نهادهای نظامی، دانشگاهی، جامعه متخصصان و ساختارهای اجتماعی دارد. انجمن‌های حرفه‌ای و تخصصی نیز از حمایت قوی خود از او خبر داده‌اند. درحال‌حاضر، او از حمایت مردمی قابل‌توجهی برخوردار است. بااینوجود، با توجه به واقعیت‌های سخت عرصه سیاست، این حرکت درصورتی‌که با فرایند‌های سیاسی سرمایه‌گذاری نشود، می‌تواند فرسوده یا منحرف شود.
استراتژی دولت این است که اهمیت جنبش و تاثیر اجتماعی آن را با تقلیل‌دادن دامنه آن نادیده بگیرد. این راهبردی است که پیش‌تر برای دولت کارساز بود. اگر اسقف اعظم، سرعت خود را کاهش بدهد یا حمایت مردمی خود را از دست بدهد، ممکن است اینبار نیز حربه دولت کارساز باشد. با توجه به منابع عظیم مالی و اطلاعاتی که در اختیار دارد، زمان به نفع دولت پاشینیان است. درحال‌حاضر به نظر می‌رسد، دولت این چالش را مدیریت کرده است. دستگاه امنیتی ارمنستان نیز دست‌نخورده باقی‌مانده است. بااینوجود، اگر دولت و دستگاه‌های امنیتی بخواهند به اعتراضات خیابانی واکنش نامتناسبی نشان بدهند، وضعیت می‌تواند از کنترل خارج شود. بسیاری از مردم ارمنستان با گالستانیان هم‌نظر هستند، اما این هم‌نظر‌بودن، برای به‌قدرت‌رسیدن کافی نیست.
آیا دست روسیه را پشت اعتراضات اخیر نمی‌بینید؟ در هرحال، پاشینیان متمایل به غرب است و می‌خواهد رابطه ارمنستان با اتحادیه اروپا گسترش یابد، طبیعتا این خبر خوبی برای پوتین نیست. آیا پوتین از اعتراضات و بی‌ثباتی احتمالی در ارمنستان سود نخواهد برد؟
ترماتووسیان: علیرغم تبلیغات دولت پاشینیان در اینباره، هیچگونه شواهد معتبری درمورد دست‌داشتن کرملین پشت جنبش اعتراضی اخیر در ارمنستان وجود ندارد. این یک تاکتیک فرسوده در جنگ اطلاعاتی است که نتیجه معکوس به همراه دارد و دارای محدودیت کارکردی است. پاشینیان اگر عاقلانه‌تر عمل کند، می‌تواند از جنبش اعتراضی اخیر در مذاکرات خود با آذربایجان و ترکیه، اتحادیه اروپا و روسیه استفاده کند. او باید برای به‌دست‌آوردن زمان تلاش کند. سیاست خارجی ارمنستان در شش سال اخیر صرفا واکنشی و عمدتا نامنظم بود. دولت فعلی چندین اشتباه نابخشودنی مرتکب شد و برای آن هزینه گزافی پرداخت کرده است.
آیا ارتباطی میان تحولات گرجستان و ارمنستان می‌بینید؟ چه ارتباطی بین تحولات در دو کشور با جنگ روسیه و اوکراین وجود دارد؟ این تحولات چه ارتباطی با نقش روسیه در منطقه قفقاز دارد؟
ترماتووسیان: در ظاهر همزمانی بین اعتراضات در گرجستان و ارمنستان قابل‌توجه است. بااینوجود، برای ایجاد ارتباط بین آن دو تحول، سطح متفاوتی از تعامل منطقه‌ای و ژئوپولیتیکی مورد نیاز است. من به این تعبیر غالب که روسیه نفوذ سابق خود را در قفقاز از دست داده است، با دیده شک و تردید نگاه می‌کنم. روسیه رقبای زیادی در قفقاز دارد، اما اهرم‌های زیادی نیز برای به‌چالش‌کشیدن آنها در اختیار دارد. روسیه ممکن است بخواهد روی تحولات اخیر سرمایه‌گذاری کند، اما تاکنون هیچگونه نشانه‌ای برای حمایت کرملین از چنین سناریویی وجود ندارد. اگر در سال ۲۰۱۸، روسیه آشکارا از جنبش مردمی برای برکناری «سرژ سرکیسیان» حمایت کرد، اکنون روسیه هیچگونه اظهارنظر روشنی مبنی‌بر حمایت یا فاصله‌گرفتن از جنبش اعتراضی در ارمنستان نداشته است.
به نظرتان آیا این چهره مذهبی قادر به جذب نظر مساعد نظامیان ارمنستان خواهد بود؟ این پرسش را از آن جهت مطرح می‌کنم که اخیرا توطئه کودتا علیه دولت پانشینیان خنثی شد.
ترماتووسیان: گالستانیان می‌تواند درصورت پافشاری بر موضع خود، افراد بیشتری را در ارتش جذب کند، به‌ویژه اگر تصمیم بگیرد به احساس غالب تحقیرشدگی و انتقام‌جویی در نیرو‌های مسلح ارمنستان پس از جنگ اخیر متوسل شود. شکست سال ۲۰۲۰ و تلفات ارضی و انسانی متعاقب آن، چنین احساساتی را در نیرو‌های مسلح ارمنستان تشدید کرده است. در آوریل ۲۰۱۸ میلادی، برخی از افسران و سربازان برای حمایت از پاشینیان به تظاهرات خیابانی پیوستند. در سال ۲۰۲۱ میلادی، مقام‌های ارشد ارتش با انتشار بیانیه‌ای سیاسی خواستار استعفای پاشینیان شدند و او را به سوء‌مدیریت جنگ سال ۲۰۲۰ متهم کردند. بااینوجود، پاشینیان به‌سرعت از آن بیانیه به نفع خود استفاده کرد. تاریخ به ما می‌آموزد، نظامیان باید خود را از سیاست دور نگه دارند و صرفا بهتر است زمانی که موعد انتخابات فرا می‌رسد، از فرصت رای‌دادن استفاده کنند.
وقوع یک انقلاب دیگر در ارمنستان، بی‌ثباتی و هرج‌و‌مرج و یا درگیری نظامی دیگر با جمهوری آذربایجان را تا چه اندازه محتمل می‌بینید؟
ترماتووسیان: ارمنستان هرگز انقلابی نداشت و امیدوارم که هرگز انقلابی را به خود نبیند. اشتباه‌گرفتن پیروزی اپوزیسیون با طرح عنوان انقلاب، دامی است که بسیاری در آن گرفتار می‌شوند. منظور از انقلاب چیست؟ اگر رهبر جنبشی خواستار برکناری رئیس‌جمهور فعلی از قدرت شود و جنبش خود را انقلابی خوانده باشد، نیازی نیست من با آن نظر موافق باشم. انقلاب‌ها، رویداد‌های تاریخی پیچیده‌ای هستند که پیامد‌هایی فراتر از یک کشور، منطقه و جهان نزدیک محل وقوع آن انقلاب را دارند. انقلاب‌ها در قرون نوزدهم و بیستم میلادی در سطح گسترده‌ای رخ دادند.
درمورد درگیری با باکو تا زمانی که خاندان علی‌اف بر آن کشور حکمرانی می‌کنند، درگیری ارمنستان با جمهوری آذربایجان پابرجا خواهد بود. رهبری آن کشور، خودکامه است و ارمنیان را از حق تعیین سرنوشتشان محروم کرده است. درنتیجه، جنگ با جمهوری آذربایجان در دستور کار برخی از محافل سیاسی و اجتماعی ارمنی باقی خواهد ماند. تنها یک راه برای زندگی صلح‌آمیز در قفقاز جنوبی وجود دارد: زمانی که صلح عادلانه با مرز‌های عادلانه و بدون تحریف تاریخ برقرار شود. آرتساخ، منطقه‌ای قدیمی است که عمدتا ارمنی‌ها در آن سکونت داشته‌اند. حتی یک منبع تاریخی نمی‌تواند خلاف آن را اثبات کند. جمهوری آذربایجان، بذر جنگ بعدی را می‌کارد، آن هم تا زمانی که رهبری آن کشور حقایق تاریخی را انکار می‌کند و ارمنیان را از حق بازگشت به خانه‌های آباء و اجدادی خود با تضمین‌های امنیتی بین‌المللی محروم می‌کند.
منبع: فرارو