پاکدامنی کشورها

محمد صادق ربانی، عضو هیأت علمی بازنشستۀ دانشگاه

گزارش سالانۀ شفافیت بین الملل پنجمین سال متوالی است که به صورت فشرده در مستقل آنلاین منتشر می‌‎شود.

سازمان شفافیت بین الملل سازمانی مردم‌نهاد و مستقر در کشور آلمان است و هر ساله گزارشی از میزان شفافیت در کشورهای مختلف دنیا را ارائه می‎‌کند.

گزارش حاضر مربوط به سال 2023 میلادی و منطبق با سه ‎ماهۀ آخر سال 1401 و نه ماهۀ اول سال 1402 هجری شمسی است. اکنون بیست و یکمین سالی است که این سازمان گزارش‎‌های خود را به صورت منظم منتشر می‎‌کند و از دوازده سال قبل به نحوی جمع بندی و ارائه می‎‌شوند که اطلاعات مربوط به هر کشور، با سال‌های قبل همان کشور و با سایر کشورها قابل مقایسه باشند.

حداکثر امتیاز برای شفافیت و پاکدامنی کشورها 100 و پائین‌ترین امتیاز صفر در نظر گرفته می‌‎شود.

در این نوشته برای کوتاه کردن مطلب، ابتدا ده کشور با بالاترین و ده کشور با پائین‌ترین امتیاز و سپس موقعیت کشورمان به صورت مقایسه‎‌ای توضیح داده می‎‌شود.

علاقه‎‌مندان می‌‎توانند گزارش کامل را تحت عنوان شاخص درک فساد سال 2023 (2023 Corruption Perception Index ) جستجو کنند. 

فساد، برعکسِ پاکدامنی، سوء استفاده از منابع برای منافع شخصی تعریف شده است. نشانه‎‌‌های نفع شخصی را در انواع فساد شامل رشوه‌خواری، اختلاس، پولشویی، زمین‌‎خواری، احتکار، خویشاوند سالاری، بازار سیاه، رانت، رسوایی جنسی و تقلب می‎‌توان یافت.

رشوه‌خواری رایج‌ترین نوع فساد در کشورهاست. فساد سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی را تضعیف می‌‎کند، اعتماد را از بین برده کیفیت خدمات را کاهش می‎‌‌دهد، اقتدار و حاکمیت قانون را تضعیف می‌‎کند. گفته شده که فساد همچون یک سرطان اجتماعی و اقتصادی است. می‎‌تواند به درون سازمان سرایت کند و انواعی از فسادها را تکثیر کند، به‎نحوی که با قانونگذاری یا صدور یک فرمان به‎ طور کامل معالجه پذیر نیست. رابطۀ بین عدالت و فساد و چگونگی تأثیر فساد بر حاکمیت قانون و نقش قوۀ قضائیه در مبارزه با فساد شایستۀ تأمّل و بررسی است. 

بنا به گزارش شفافیت بین الملل که در 10 بهمن ماه جاری منتشر شده است دوسوم کشورها امتیازی کمتر از 50 دارند که نشانۀ وجود مشکلات جدی در این کشورهاست. میانگین جهانی رقم 43 است و اغلب کشورها پیشرفتی در مبارزه با فساد نداشته‎‌اند.

در این سال 23 کشور، از جمله ایران، به پائین‌ترین امتیاز خود طی سال‌های گذشته نزول کرده‌اند. اینک با قرار دادن امتیاز هر کشور در داخل پرانتز به عنوان شناسۀ پاکدامنی آن کشور، می‎‌توان به مقایسۀ کشورها در سالی که گذشت پرداخت.

ده کشور برتر جهان عبارتند از: دانمارک (90)، فنلاند (87)، نیوزیلند (87)، نروژ (84)، سنگاپور (83)، سوئد (83)، سوئیس (82)، هلند (80)، آلمان (79) و ایرلند (77).

ده کشور با پائین‌‎ترین امتیازات عبارتند از بروندی (17)، گینۀ استوایی (17)، هائیتی (17)، کرۀ شمالی (17)، لیبی (17)، یمن (16)، ونزوئلا (14)، سودان جنوبی (13)، سوریه (13) و سومالی (12).

همان گونه که ملاحظه می‎شود امتیازات بالا بیشتر مربوط به کشورهای کم جمعیت، مرفه، قانون‎مدار، دموکراتیک و واقع در اروپای غربی هستند. در حالی که پائین‌ترین امتیازات به کشورهای آفریقایی مربوط است. از این رو منصفانه‌تر آن است که ابتدا امتیاز هرکشور با خودش در سال‌های گذشته و سپس با کشورهایی که در همسایگی یکدیگر قرار دارند مقایسه شوند. 

امتیازات پاکدامنی کسب شده جمهوری اسلامی در سال 2012، 28 بوده است. در سال بعد با سه پله سقوط به عدد 25 رسیده است. طی دو سال بعد به عدد 27 ارتقا یافته و در سال 2016 به رقم 29 و درسال بعد به بالاترین رقم یعنی امتیاز 30 دست یافته است. صعود پنج پله از عدد 25 تا 30 مربوط به سال‌های 93 تا 96 هجری خورشیدی است که کشور با مذاکرات برجام و امضای آن در حال تنش زدایی با دنیا بوده است.

از نظر مقایسه با کشورهای همسایه، افغانستان با 20 امتیاز و چهار رتبه سقوط در ردیف 162 از میان 180 کشور جهان بوده است. پاکستان با 29 امتیاز و دو رتبه صعود در ردیف 133 قرار دارد، عمان با 43 امتیاز و یک رتبه نزول در ردیف 70 قرار دارد، امارات متحدۀ عربی با 68 امتیاز و یک رتبه صعود در ردیف 26 در میان کشورهاست. این کشور بالاترین امتیاز در میان همسایگان خود و همۀ کشورهای عربی و حتی اسرائیل (62) را داراست. قطر با 58 امتیاز در ردیف 40 و پس از امارات در میان همسایگان قرار دارد، بحرین با 42 امتیاز و دو رتبه سقوط در ردیف 76، کویت با 46 امتیاز و چهار رتبه صعود در ردیف 63، عربستان با 52 امتیاز و یک رتبه صعود در ردیف 53، عراق با 23 امتیاز بدون تغییر در ردیف 174، ترکیه با 34 امتیاز و دو رتبه سقوط در ردیف 115، ارمنستان با 47 امتیاز و یک رتبه صعود در ردیف 62، آذربایجان با 23 امتیاز بدون تغییردر ردیف 154، قزاقستان با 39 امتیاز و سه رتبه صعود در ردیف 93، روسیه با 26 امتیاز و دو رتبه نزول در ردیف 141، ترکمنستان با 18 امتیاز و یک رتبه سقوط نسبت به سال قبل در ردیف 170 کشوره جای دارد. سرانجام جمهوری اسلامی ایران با 24 امتیاز و یک رتبه نزول (کمترین امتیاز طی دوازده سال قبل خود) در ردیف 149 نسبت به 180 کشور جهان قرار داشته است.

جمهوری اسلامی در میان 15 کشور همسایه فقط بالاتر از افغانستان (20)، عراق (23)، ترکمنستان (18) و آذربایجان (23) قرار دارد.

پرسش اینکه فساد در کشورمان سیستمی، سازماندهی شده یا موردی است، پرسشی اساسی است. ویژگی متمایز فساد سیستمی آن است که بسیاری از بخش‌های دولت شامل تخصیص بودجه، حسابرسی، بازرسی، نظارت، ارزیابی و اجرا خود دچار فساد شده‌ باشند. این بخش‌‎ها اگر خود دچار فساد شده باشند، کار مبارزه با فساد را بسیار دشوار می‌کنند. شفافیت و افشاگری از مهم‎ترین عوامل ضد فساد شمرده می‌‎شوند. افشاگری در شرایط جاری کشور نیازمند ازخود‌گذشتگی و خطرپذیری شده است.

مادامی که مشوق‌‎هایی قانونی برای افشاگران در نظر گرفته نشود و هزینه‎های افشاگری کاهش نیابد، انتظار زیادی برای بهبود وضع نباید داشت.