افشاگری و افشاگران

برای آنکه نام جمهوری اسلامی از قعر جدول کشورهای پاکدامن بالاتر بیاید، لازم است موضوع افشاگری قانونمند شود و امنیت افشاگران قانونگرا تضمین شود

محمد صادق ربانی/ عضو هیأت علمی بازنشستۀ دانشگاه

سازمان شفافیت بین الملل در مقالۀ مورخ 19 آبان سال جاری به بررسی نقش افشاگری در مبارزه با فساد در کشورهای اروپایی و آمریکا پرداخته است. این سازمان به مناسبت روز جهانی افشاگران، دستاوردهای آن‌ها را در مسیر افشاگری جشن گرفت و ابراز داشت کار ما بسیار فراتر از امروز است.

با ترویج فرهنگ گسترده حمایت از افشاگران و نقش حیاتی آن‌ها، تلاش می‌کنیم تا هر روز را به روز همدلی و همبستگی برای افشاگران در سراسر جهان تبدیل کنیم. این سازمان افشاگران را در مبارزه با فساد، بهترین خط دفاعی می‎‌‌داند و معتقد است آنان در پاسخگو کردن قدرت نقشی کلیدی ایفا می‎کنند و باید از آنان محافظت شود، نه آنکه تحت تعقیب قرار گیرند. 

فسادهای مورد بررسی این سازمان شامل اختلاس، اخاذی، رشوه‌خواری، رسوایی سیاسی، بازار سیاه، فرار مالیاتی، تبانی، احتکار، خویشاوندسالاری، کاغذبازی، دزدسالاری، زمین‌خواری، رانت، رسوایی جنسی، تقلب و پول‌شویی است.

افشاگری در جلوگیری از آسیب‌های زیست محیطی و حتی در حفاظت از جان افراد ضروری هستند. تعداد فزاینده‌ای از کشورها اکنون نقش مهم افشاگران را تصدیق کرده و قوانینی را برای حمایت از آن‌ها، به تصویب رسانده‌اند. 

شیوۀ اتحادیۀ اروپا شامل صدور دستورالعمل‌های گسترده‌‎ای برای بازداری از انتقام جویی است و به ‎صورت قابل ملاحظه‌‎ای اقدامات علیه افشاگران را محدود می‎‌کند. اقداماتی که در منتخبی از کشورهای اروپایی و آمریکا در مورد قوانین افشاگری صورت داده‌اند، از این قرار است:

کشور آلمان که از نظر میزان پاکدامنی 79 امتیاز از 100 امتیاز ممکن را کسب کرده و از نظر رتبۀ جهانی در ردیف نهم از میان 180 کشور مورد بررسی است، در جولای 2023 قانون حفاظت از افشاگران را اجرایی کرده و بر اساس آن از کارفرمایان خواسته ‎است تا مسیرهایی را برای گزارش دهی کارکنان به نحوی باز کنند تا بتوانند فعالیت‌های مشخصی را گزارش کنند بدون اینکه مورد انتقام گیری واقع شوند. 

انگلستان با 73 امتیاز پاکدامنی در ردیف 18 میان کشورهاست، تضمین کرده است که با افشاگر غیر منصفانه برخورد نمی‎‌شود و شغل افشاگر محفوظ می‌‎ماند. هرکس می‎‌تواند نگرانی خود را در مورد رویدادی که در گذشته اتفاق افتاده، یا در جریان است و یا ممکن است در آینده روی بدهد اعلام کند.

آمریکا با 69 امتیاز در ردیف 24 میان کشورها قرار دارد و کارکنان در این کشور می‌‎توانند اطلاعات خود را به هرکسی افشا کنند مگر اینکه محرمانه باشد یا قانوناً منع شده باشد. 

در میان کشورهای اروپای غربی، ایتالیا کمترین امتیاز پاکدامنی را دارد. این کشور با 56 امتیاز در ردیف 41 میان کشورهاست. با این حال سیلویو برلوسکونی میلیاردر ایتالیایی که چهار دوره نخست وزیری ایتالیا را تا سال 2011 به‎ عهده داشت در سال ۲۰۱۳ به جرم تقلب مالیاتی به چهار سال زندان محکوم شد اما با توجه به شرایط سنّی، زندانش به یک سال خدمت اجتماعی کاهش یافت. برلوسکنی 77 ساله با پوشیدن یونیفورم مخصوص به اقداماتی مانند جارو زدن، جمع آوری زباله و دیگر کارهای خدماتی پرداخت..

ایران با کسب 25 امتیاز در ردیف 147 از میان 180 کشور جهان است. امتیاز پائین کشور ما به معنای شفافیت پائین و فساد بالا ترجمه می‌‎شود. درک این موضوع با وقوع رخدادهای متعدد فساد چندان پیچیده نیست اما راه برون رفت از آن به هیچ روی ساده نخواهد بود. این کار زمان بَر، مخاطره آمیز و نیازمند اقداماتی جامع و گسترده ‎است.

تا کنون شمار افرادی که در مسیر افشاگری آرامش و آسایش و حتی زندگی خود را به خطر انداخته‌‎اند کم نیستند. یکی از این موارد افشاگری‎ در مورد فاجعه مرگ مهسا امینی است که به‎ نام نیلوفر حامدی و الهۀ محمدی مهر خورده است. این افشاگری پیامدهای بسیار گسترده‌‎ای داشته و منجر به جنبش فراگیری موسوم به «زن، زندگی، آزادی» شد. بیشتر به این جهت که حجاب مهسا از دیدگاه عموم مردم، حجابی غیر متعارف نبود و مشمول اعمال محدودیت‌‎های امر به معروف و نهی از منکر نمی‌شد. 

در ایران خلاء قانونی در مورد ساماندهی افشاگری و جایگاه افشاگران احساس می‌‎‌شود. در موارد متعددی از افشاگری‎‌ها به جای پیگرد خاطیان، افشاگران مورد تعقیب قرار گرفته‌اند. برای آنکه نام جمهوری اسلامی از قعر جدول کشورهای پاکدامن بالاتر بیاید، لازم است موضوع افشاگری قانونمند شود و امنیت افشاگران قانونگرا تضمین شود.

متهم کردن افشاگران به تبلیغ علیه نظام در دادگاه‌های انقلاب، مبارزه با فساد را مشکل‎تر کرده و کار افشاگر صادق و دلسوز، همراه با خطرپذیری خواهد شد. مادامی که در یک اداره یا سازمان مسیری امن برای افشاگری کارکنان وجود نداشته باشد، سکوت چنین کارکنانی را نمی‌‎توان به حساب بی‌مسئولیتی آنان گذاشت. 

تدوین و تصویب قوانینی برای حفاظت از افشاگران، در عین حراست از اسرار امنیتی و نظامی پیش نیاز مبارزه با فساد است.

یک افشاگر حق هتک حرمت متهمان به فساد را، مادامی که در دادگاه محاکمه و محکوم نشده‌اند، ندارد. بنابراین افشاگری دارای ضوابط و محدودیت‌‎هایی است که افشاگران باید رعایت کنند. در شرایط جاری، افشاگری نیازمند ازخود گذشتگی و شجاعت بسیاری است. مادامی که هزینه‌های افشاگری کاهش نیابد و مشوق‌‎هایی برای افشاگران در نظر گرفته نشود، انتظار زیادی در این رابطه نباید داشت.

از یک سو افشاگران فاقد مسیر امنی برای افشاگری هستند و از سوی دیگر افراد فاسد به دلیل روابط ناسالمی که با قدرتمندان برقرار کرده و می‎کنند احساس مصونیت می‌‎کنند.

تا دستیابی به مسیرهای قانونمند افشاگری، لازم است ترتیباتی داده شود که گزارش‌‎های افشاگران ناشناس پذیرفته، بررسی و نتایج آن اعلام شود. چگونگی تعامل با افشاگران واز جمله افشاگران مرگ مظلومانۀ مهسا سمت و سوی حاکمیت را برای کاهش فساد روشن خواهد کرد.