حقابه هیرمند؛ از معاهده ۱۳۵۱ تا مجادله ۱۴۰۲
کارشناسان معتقدند که به این دلیل که هیچ توافقی میان ایران و افغانستان در رابطه با سهم تالاب هامون از میزان آب ورودی فراه‌رود به تالاب وجود ندارد، ممکن است با تکمیل این سد، جریان ورود سیلاب از فراه‌رود به هامون قطع شده و تکمیل این سد به معنای بسته شدن پرونده آبگیری و احیای تالاب هامون باشد.
به نظر می‌رسد سید ابراهیم رئیسی در قامت ریاست جمهوری مشکلات پیچیده‌تری نسبت به اسلاف خود دارد. پیش‌کسوتان سیاست سخنوری سیاستمداران و دولتمداران را خاص می‌دانند و معتقدند که جمله جمله آن باید با هدف و با مراقبت بسیار به زبان بیاید؛ اما رئیس جمهور ما پیش از این هم نشان داده بود که این فن را نمی‌داند.
ناآشنایی با حوزه اجرا، در سخنرانی و سخنوری که شاید ناشی از هیجان لحظه‌ای مبتنی بر بی‌تجربگی باشد، چند روز قبل در سیستان و بلوچستان موجب یک جدال دیپلماتیک شد. رئیس جمهور هشدار و اولتیماتومی به طالبان که حاکمان این روزهای افغانستان هستند داد و گفت: «می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسئولان و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعاً بدهند.»
پاسخ دیپلماتیک، نخستین واکنش طالبان به هشدار رئیسی
در زبان سیاست و دیپلماسی، این صحبت به‌معنای تهدید است که اگر گوش شنوایی برای شنیدن آن نباشد، تبعاتی دامن‌گیر افغانستان و طالبان خواهد شد؛ اما این تهدید از سوی جنگجوهایی که بسیاری از شب‌های عمر خود را در کوه و کمر همراه با سلاح خوابیده‌اند، خیلی کارساز نیست و خیلی زود پاسخ‌های رسمی طالبان با لحن جدی و دیپلماتیک، واکنش‌های غیررسمی نیروهای طالب با زبان تمسخر و طنز و نیز عصبانیت عده‌ای دیگر با مسئولیت‌های محدود با همان زبان تهدید، روانه ایران شد.
نخستین واکنش به اخطار رئیس‌جمهور درباره حق‌آبه هیرمند را حکومت افغانستان در بیانیه‌ای اینطور اعلام کرد: «موافقتنامه آب میان ایران و افغانستان پابرجاست و خود را متعهد به انجام آن می‌دانیم. تلاش می‌کنیم آب تعهد شده به ایران را برسانیم.»
این بیانیه که با زبان سیاستمداران کارکشته نوشته شده با بیان اینکه «در سال‌های اخیر در افغانستان و منطقه خشکسالی رخ داده و سطح آب پایین آمده است به شمول دریای هلمند تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می‌برند و آب کافی وجود ندارد» افزوده است: «در چنین وضعیت خواست مکرر ایران برای آب و اظهارات نامناسب در رسانه‌ها را زیان‌آور می‌دانیم.»
و اینچنین ضمن اینکه تعهد قبلی را مورد اشاره قرار می‌دهد و خود را مکلف به اجرای آن می‌داند، خشکسالی را دلیل ندادن حق‌آبه هیرمند عنوان میکند و با رد تهدید بالاترین مقام اجرایی کشور، خود زبان تهدید را به نرمی اما با قوت دیکته میکند.
وزارت خارجه ادعای طالبان را رد کرد
وزارت خارجه کشورمان خیلی سریع به اعلامیه طالبان واکنش نشان داد و این بار با زبان دیپلماتیک در بیانیه‌ای تأکید کرد: «اعلامیه مورخ ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۲ طرف افغانستانی درباره حق‌آبه هیرمند حاوی مطالب متناقض و نادرست بوده و وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران آن را قویاً رد میکند. معاهده بین ایران و افغانستان راجع به آب رود هیرمند مورخ ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ بطور صریح و بدون هیچ ابهامی، حق‌آبه طرف ایرانی از رودخانه هیرمند را تعیین کرده است. این حق‌آبه، حقی قانونی، عینی و معین است و افغانستان متعهد است حق‌آبه مزبور را تأمین نماید و بر اساس ماده ۵ معاهده اقدامی نکند که ایران از حق‌آبه خود بعضاً یا کلاً محروم شود. حاکمان افغانستان در یک سال و نیم گذشته، اگرچه بارها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تأکید کرده‌اند، اما در عمل، تعهدات ناشی از معاهده را اجرا نکرده و در رهاسازی و تأمین حق‌آبه ایران، همکاری لازم را به عمل نیاورده و حق‌آبه قانونی ایران را تحویل نداده‌اند.»
وزارت خارجه در این بیانیه موارد کارشناسی در اجرای نشدن موافقتنامه قبلی را هم مورد اشاره قرار داده است تا به‌نوعی اعلام کند، از موضوع و شرایط پیرامونی آن مراقبت میکند.
اهمیت هیرمند برای ایران
اما رودخانه هیرمند چرا برای ایران مهم است؟ این رودخانه از جمله بزرگ‌ترین رودخانه‌های افغانستان است که از ارتفاعات کوه بابا (واقع در شصت کیلومتری غرب کابل) سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی حدود ۱۴۰۰ کیلومتر به دو شاخه تقسیم می‌شود که یک شاخه آن به طرف شمال و شاخه دیگر آن به طرف شمال غرب جریان می‌یابد؛ شاخه شمالی آن که قسمتی از مرز میان افغانستان و ایران را تشکیل می‌دهد پس از آنکه ایالت نیمروز را آبیاری میکند به دریاچه هامون می‌ریزد. شاخه دومی آن که به طرف شمال غرب جریان دارد وارد ایران شده و در چاه نیمه‌های سیستان ذخیره می‌شود. از آنجا که این رودخانه پس از جدایی هرات از خاک ایران در سال ۱۸۵۷ (میلادی) به یکی از مسائل مهم سیاسی، اجتماعی و زیست‌‌‌محیطی دو کشور تبدیل شد، دو کشور در چهار دوره مختلف اقدام به انعقاد قراردادهایی برای رفع این اختلاف مهم آبی کردند که اگرچه هریک در مدت زمانی محدود تا حدی چالش‌های موجود را کم کرد اما هیچ‌کدام تاکنون نتوانسته حل واقعی مشکل جاری شدن آب هیرمند به سوی ایران باشد.
نمایش فرهنگ و تفکر طالبانی
ضرب‌المثلی است که نان افغان را بگیر ولی آب او را نه. به این دلیل است که سخنگوی سابق طالبان خواست به بدترین شکل ممکن پاسخ رئیسی را بدهد.
ژنرال مبین، سخنگوی پیشین پلیس طالبان در کابل در ویدئویی که در فضای مجازی منتشر کرد، ضمن پر کردن دبه آب زرد رنگ از یک حوضچه آب، با لحن همراه با تمسخر خطاب رئیس جمهور کشورمان گفت: «این بشکه آب را بگیر و حمله نکن. تهدید نکن، ما می‌ترسیم.»
استفاده از دبه زرد رنگ به این دلیل توجه رسانه‌ها را جلب کرد که؛ طالبان در ۲۰ سال جنگ با دولت‌های پیشین افغانستان از بشکه‌های زرد در حمله‌های انفجاری و انتحاری خود استفاده می‌کردند.
نماینده اصلاح‌طلب پاسخ یاوه‌گویی‌های طالبان را داد
البته این تمسخر و تهدید از سوی ایران هم بی‌پاسخ نماند و جلیل رحیمی جهان‌آبادی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس که اهل تربت جام در همسایگی افغانستان است، نوشت: «ادبیات و رفتار گروهک طالبان قابل پیش‌بینی بود. تحجر، حماقت و بی‌توجهی به قوانین بین‌المللی در ذات این تربیت‌یافتگان سرویس‌های امنیتی غرب است؛ نه ما اشرف غنی هستیم و نه نیروهای ما سربازان فراری آمریکا؛ به طالبان هشدار می‌دهیم در قبال ملت ایران دچار اشتباه نشوند و صبر ما را آزمایش نکنند.»
اما این پایان کار نبود و رد و بدل شدن تهدیدها همچنان به‌ویژه از سوی نیروهای طالبان ادامه دارد که در یکی از جدیدترین آن‌ها آمر استخبارات استان لغمان افغانستان رو به دوربین شبکه‌های اجتماعی گفت: «حق‌آبه برای ماست، هرجور بخواهیم از آن استفاده می‌کنیم؛ رئیس جمهور ایران حق ندارد انگشت بگیرد سمت ما و به ما اخطار بدهد. ما آدم‌هایی داریم که از خدایشان هست وارد جنگ با این رژیم [ایران] شوند.»
طرح‌های توسعه برای افغانستان یا لجاجت با ایران
اما تهدیدها تنها اقدام در خصوص این موضوع جدید اما حیاتی و استراتژیک نبوده و افغانستانی‌ها این روزها می‌خواهند با افتتاح طرح‌های مربوط به سد و آب، پیام‌هایی معناداری را به ایران مخابره کنند.
مثلآً روز گذشته و همزمان با افزایش تنش لفظی میان مقام‌های تهران و طالبان در مورد حق‌آبه رود هیرمند، عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی نخست‌وزیر و عبداللطیف منصور، وزیر آب و انرژی طالبان کار ساخت کانال‌های بند بخش‌آباد در فراه‌رود را برای آبیاری زمین‌های کشاورزی در ولایت فراه افتتاح کرده است. فرارود به حوزه آبریز هیرمند در نزدیکی مرز با ایران می‌ریزد.
عبدالغنی برادر در مراسم افتتاحیه این طرح گفت: «بند بخش‌آباد یک پروژه مهم و حیاتی برای ولایت فراه است و ما در تکمیل این پروژه در کنار مردم فراه هستیم. ما این قول را فقط در حرف نه بلکه در عمل با اخلاص فراوان انجام خواهیم داد.»
پیش از این کارشناسان ایرانی در رابطه با تکمیل این سد هشدار داده بودند؛ این عده از کارشناسان معتقدند که به این دلیل که هیچ توافقی میان ایران و افغانستان در رابطه با سهم تالاب هامون از میزان آب ورودی فراه‌رود به تالاب وجود ندارد، ممکن است با تکمیل این سد، جریان ورود سیلاب از فراه‌رود به هامون قطع شده و تکمیل این سد به معنای بسته شدن پرونده آبگیری و احیای تالاب هامون باشد.
این طرح در حالی آغاز می‌شود که ایران نسبت به فعالیت سد کجکی در بالادست رود هیرمند هم اعتراض دارد و آن را عاملی برای خشک شدن هامون می‌داند.