چهارشنبه سوری مبارک
رضا قاسم‌پور
فعال فرهنگی
به باور صاحب‌نظران پیدایی و خاستگاه دقیق چهارشنبه سوری چندان روشن نبوده و در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. گستره جغرافیایی این آیین کهن علاوه بر ایران کنونی معطوف به قفقاز، آسیای میانه، بخش‌هایی از خاورمیانه، آناتولی و... می‌باشد. در بستر تاریخی نیز علاوه بر ترک‌ها، پارس‌ها و اعراب ایرانی می‌توان از سومریان، عیلامی‌ها، ایلامی‌ها، فینیقی‌ها، مصریان باستان، یهودی‌ها و... به عنوان مدعیان بخش‌هایی از این میراث معنوی بشری یاد کرد.
آنچه مسلم است امروز در دو کشور ایران و جمهوری آذربایجان مراسم نوروز و چهارشنبه سوری بصورت فراگیر و ملی اجرا می‌گردد. در جمهوری آذربایجان علاوه بر مردم، دولت نیز رسما به همراه کابینه در جشن‌های چهارشنبه سوری شرکت کرده و با مردم کوچه و بازار بُر می‌خورند.
در نگاهی گذرا به تاریخچه چهارشنبه سوری اعراب ایران و شیعیان مهاجر خراسان، آئین چهارشنبه سوری را به خروج مختار منتسب دانسته و البته یهودیان آیین چهارشنبه سوری را با جشن پوریم مرتبط میدانند.
برخی از نویسندگان و محققین ایرانی آیین چهارشنبه سوری را با آیین زرتشتی پیوند می‌زنند، در حالی که خود محققین زرتشتی، آیین چهارشنبه سوری را نوعی توهین به قداست آتش پنداشته و انتساب آن به این آیین را مردود میدانند.
چهارشنبه سوری در آذربایجان
یکی از مراسم کهن آذربایجان چهارشنبه‌های آخر سال (سو، اود، یئل و توپراق) می‌باشد. این چهارشنبه‌ها با رنگ‌های سفید، خاکستری، سیاه و سرخ طبیعت نیز کاملا منطبق هستند: (موشتلوغچو/ خبرچی، کوله/کوتوله، قره و قیزیل چارشنبه سی)
آداب و رسوم چهارشنبه سوری (ایل آخیر چرشنبه‌سی) گوناگون و به غایت زیبا و پر معنا می‌باشند:
پریدن از روی آتش با خوانش اشعار زیبای فولکلوریک (قیزلار دئیه‌ر آتیل ماتیل چارشنبه * آینا کیمی بختیم آچیل چارشنبه) یکی از این مراسم نمادین و سمبلیک می‌باشد. همچنین شال ساللاماق، فرستادن خنچه هدایا و نقل و شیرینی و آینه به خانه تازه عروس‌ها از طرف خانواده داماد، قاشق‌زنی، اسپند دود کردن، رفتن سر چشمه آب و...
چهارشنبه سوری یا چهارشنبه سوزی؟!
به دلیل شکاف بین نسلی و عدم انتقال صحیح آموزه‌های فرهنگی و آیینی به نسل جدید و البته برخورد چندگانه حاکمیت با چنین مراسمی (انکار ، تخفیف و تجلیل)، همچنین فرهنگسازی غلط در دو سه دهه اخیر، آیین‌ها و آداب و رسوم زیبا و پرمحتوای چهارشنبه سوری در چهارگوشه ایران کم کم به حاشیه رفته و جای خود را به ترقه‌بازی و انفجار مواد محترقه گوناگون و بعضا خطرناک داده است. به طوری که سال به سال تعداد کشته‌ها، مجروحین و تلفات حاصل از این آتش بازی رو به تزاید می‌باشد.
تداوم این آتش بازی باعث ایجاد استرس و ترس و وحشت خانواده‌ها شده و شیرینی و حلاوت این مراسم باستانی را به تلخی میل می‌دهد.
چهارشنبه سوری سیاسی
در یک دهه اخیر نیز پس از حوادث تلخ سال ۸۸ با دخالت و تحریک برخی از عناصر داخلی و خارجی عده‌ای با استفاده ابزاری سعی در بهره‌برداری از شور و هیجان جوانان در مراسم چهارشنبه سوری برای نشان دادن صدای اعتراضات مردمی کرده و با سیاسی کردن آئین‌های باستانی و کهن ایرانی به نوعی سعی در مصادره به مطلوب نمودند. نتیجتاً با ورود اضطراری نیروهای نظامی و انتظامی به مراسم مردمی بعضا جو شور و شادمانی به جو استرس و پلیسی مبدل می‌شود.
به نظر می‌رسد که برای پاسداشت صحیح آیین‌های کهن و باستانی نوروز، چهارشنبه سوری، یلدا و... قبل از هر چیز باید با یادآوری و تبیین فلسفه وجودی این مراسم برای نسل کنجکاو تیزبین جدید فرهنگسازی نمود و در حد امکان پیرایه‌های زائد را از دامن چنین آیین‌هایی زدود.