جام جهانی ۲۰۲۲ فوتبال و قدرت نرم قطر

 فرزاد رمضانی بونش

تحلیلگر مسائل منطقه

جام جهانی فوتبال و فرصت ها و اهداف قطر

قطر یکی از کشورهای کوچک حوزه خلیج فارس است. قطر جزء کشورهای ذره‌ای و کم‌جمعیتی است که بخش اعظم جمعیت را اتباع خارجی تشکیل می‌دهند. 

هر چند بازی‌های آسیایی ۲۰۰۶ دوحه و بعدها میزبانی از ده‌ها رویداد مهم گام‌های مهمی در استراتژی قطر برای میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ بودند، اما کمتر کسی گمان می‌کرد دوحه بتواند به تنهایی میزبان برگزاری جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ شود. 

از زمان رأی اعضای فیفا و کسب حق میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲، در سال ۲۰۱۰، قطر با به‌عنوان اولین کشور خاورمیانه‌ای و میزبان جام جهانی اقدامات و رویکردهای گسترده‌ای را برای میزبانی عالی آن انجام داده است. 

در واقع توجه به ورزش در استراتژی قطر بسیار راهبردی است و جام جهانی فوتبال در کنار پیامدهای گوناگون دیگر در چندین حوزه، بر قدرت نرم این کشور تاثیر دارد. یکی از مهمترین ویژگی‌های سیاست خارجی قطر اتخاذ سیاست خارجی فعال، مستقل و ایفای نقش"بازیگری کوچک با سیاست‌های بزرگ" است. 

در واقع سیاست خارجی فعال قطر اتخاذ رویه میانجی‌گرانه در اختلافات، همکاری نظامی– امنیتی با ناتو، کسب قدرت نرم و اعتبار بین‌المللی بیشتر، استراتژی‌های بقا و ... است که در این چارچوب اهداف بلندپروازانه خود را دنبال می‌کند.

قطر دارای نقاط قوت‌هایی همچون وجود منابع عظیم هیدروکربنی، شاخص توسعه انسانی بالا، درآمد بالای فروش گاز، درآمد سرانه بالا، قدرت سرمایه‌گذاری، تنوع در شرکای خارجی، قدرت رسانه‌ها، خطوط هواپیمایی مدرن و ... است.

اما قطر تلاش کرده است تا بر نقاط ضعفی چون جمعیت کم، وسعت کم، وجود جمعیت قابل توجه کارگران مهاجر، وضعیت آب و هوایی نامناسب برای کشاورزی، قدرت نظامی ضعیف، وابستگی به فروش گاز (اقتصاد تک محصولی)، نبود دموکراسی و محدودیت آزادی غلبه کند. 

در این بین از دید دوحه مسلما جام جهانی فوتبال به‌‌‌عنوان یکی از رویدادهای مهم جهانی می‌تواند بر قدرت نرم این کشور بیفزاید. 

در واقع قدرتمندی در حوزه قدرت نرم و با ابزاری چون جام جهانی فوتبال تا حدودی می‌تواند ضعف این کشور در حوزه قدرت سخت را پوشش دهد.

در بعد دیگری دولت قطر، از قبل با ارائه طرح چشم‌انداز ملی ۲۰۳۰ تلاش کرده موفقیت‌های چشمگیری همچون ساخت مترو و فرودگاه بین‌المللی و پروژه‌‌‌های ساخت‌وساز بیش از ۲۰۰ میلیارد دلاری را برنامه‌ریزی کند. 

در این حال با ساخت و تامین زیرساخت‌هایی برای میزبانی نزدیک به ۵۰۰ رویداد ورزشی بین‌المللی از سال ۲۰۰۵ چون مسابقات جهانی باشگاه‌های جهان در سال ۲۰۱۹، سرمایه‌گذاری ورزشی، تامین مالی تیم‌های ورزشی بزرگ، تلاش می‌کند تا در رقابت با بازیگرانی چون امارات و عربستان، در آینده منطقه سهم مناسب‌تری در کسب قدرت نرم داشته باشد. 

همچنین دوحه با سرمایه‌گذاری مستقیم در صنعت ورزش، میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ، پرورش نخبگان ورزشی و دیپلماسی ورزشی و خریدهای بزرگ در دنیای ورزش تلاش می‌کند نقش پیشرو ورزشی در منطقه و حتی مرجع برتری ورزشی در سطح جهانی داشته باشد. در واقع قطر خواهان جایگاه مناسب در بازار جهانی ورزش، رویدادهای ورزشی بین‌المللی، پیشگامی در عملکرد و ارتقای رتبه خود در سطح جهانی برای تقویت قدرت نرم خود است. 

در بعد دیگری تقویت گردشگری بخشی از تقویت قدرت نرم هر کشور است. اما قطر در مقابل امارات و عربستان عقب مانده است. با این حال برگزاری جام جهانی می‌تواند سبب جذب گردشگران خارجی پس از پایان مسابقات و حتی تبدیل گردشگران موقت به گردشگران دائمی شود.  

هر چند جام جهانی قطر تنها امکان جذب گردشگر تا ۵/ ۱‌ میلیون نفر را خواهد داشت. اما پیش‌بینی می‌شود پس از جام جهانی به بیش از ۵/ ۳‌ میلیون نفر و تا سال ۲۰۳۰ به ۴/ ۷‌ میلیون نفر برسد. 

جام جهانی فوتبال قبلا نیز توانسته با ارتباط کشورها با میزبان جام جهانی، نمایش تحسین و رهبری جهانیان، قرار گرفتن دولت در ذهن مخاطبان بین‌المللی، فرصتی برای برندسازی ایجاد کند. اکنون نیز به نظر می‌رسد دولت قطر تلاش می‌کند با گذر از مسائل مشکلات مربوط به ارزش‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی از قدرت نرم جام جهانی فوتبال، برای تغییر مثبت وجهه خود و برندسازی قطر در جهان، سود ببرد. در واقع بخشی از قدرت نرم یک کشور، بر فرهنگ جذاب، توانایی دولت‌ها برای انتقال ارزش‌ها و جلب نظر سایر دولت‌ها و ارزش‌های سیاسی استوار است.

 لذا قطر تلاش می‌کند که بر نمایش و تبلیغ کشور غنی از سنت‌ها، فرهنگ و میراث منحصر به فرد خود تکیه کند.

در این بین جام جهانی فوتبال فرصتی برای معرفی تفاوت‌های فرهنگی و هنر و فرهنگ قطری و عربی، موسیقی و هنر اسلامی قطر است. در بعد دیگری دوحه تلاش کرده است با اصلاحات متعددی از سال ۲۰۱۵، از اتهاماتی چون پرداخت رشوه دولت قطر به فیفا بسلامت عبور کند و با باز کردن درهای ورزش برای زنان، برجسته‌تر کردن نقش زنان در جام جهانی قطر بر پایبندی قطر به ارزش‌های جهانی چون دموکراسی و حقوق بشر، تکیه کند. این امر رویکردی مهم در اصلاح بهتر جایگاه کشور در حوزه قدرت نرم است. همچنین قطر با برگزاری رویدادهایی چون نشست رهبران قطر ۲۰۲۲، تلاش می‌کند که جام جهانی فرصتی برای از بین بردن تصورات منفی و کلیشه‌ای و پیش‌داوری‌های رایج در مورد منطقه و مشروعیت نظام‏‌های سیاسی کشورش باشد.

گذشته از این، ورزش بخشی جدایی‌ناپذیر از دیپلماسی نرم قطر است. لذا جام جهانی فوتبال می‌تواند بر حضور در عرصه بین‌المللی، تصمیم‌گیری در سازمان‌های ورزشی منطقه‌ای، قاره‌ای و بین‌المللی کمک کند و به بازیگر کوچک اجازه می‌دهد تا نفوذ گسترده‌تری به دست آورد و از منافع ملی خود دفاع کند. 

در کنار این نیز قطر تلاش کرده تا با توجه به فرصت برگزای جام جهانی فوتبال بر ارتقای جایگاه‌های برتر ورزشی، رتبه بالاتر در فیفا، امضای قرارداد با ورزشکاران خارجی برجسته، اعطای شهروندی، تبدیل شدن به قطب اصلی تولید و پخش تلویزیونی و ... تمرکز کند. علاوه بر این سرمایه‌گذاری‌های گسترده مرتبط با جام جهانی سبب کسب اعتبار و منبعی از مشروعیت سیاسی و اعتبار در نظام بین‌الملل است. 

این مسیر می‌تواند پیامدهای مثبتی هم در یافتن راه حل برای مشکلات سیاسی، تقویت وجهه و شهرت کشور در افکار عمومی بین‌المللی داشته باشد. در همین راستا نیز جام جهانی فوتبال می‌تواند فرصتی برای تاکید بر تفاوت قطر از برخی از همتایان منطقه‌ای بی‌ثبات‌تر نیز باشد. 

++ چالش‌ها و چشم‌انداز

برگزاری جام جهانی فوتبال ۲۰۲۲ اولین رویدادی جهانی و بسیار بزرگ خواهد بود که تاکنون در جهان عرب و خاورمیانه میزبانی شده است. با این حال در یک دهه گذشته بسیاری از رسانه‌ها، مقامات و سازمان‌های غیردولتی بر عدم مشروعیت قطر «کوچک» در میزبانی جام جهانی فوتبال تکیه کرده‌اند. 

منتقدان بر رشوه و اهدای مشکوک جام جهانی ۲۰۲۲، سیاست‌های نامناسب داخلی، نقض حقوق بشر، نحوه برخورد با کارگران مهاجر و استثمار و (مرگ بیش از ۶۵۰۰ کارگر مهاجر)، به خطر انداختن سلامت ورزشکاران و ... اشاره می‌کنند. 

برخی دیگر نیز نگرانی‌های زیست‌محیطی، تحرک بازیکنان حرفه‌ای و خطر قاچاق کودکان، برگزاری جام جهانی زمستانی و اختلال در برنامه‌های دیگر کشورها را برجسته می‌کنند.

 از این دید اصلاحات سال‌های گذشته و اخیر دولت ناکافی است و قطر ممکن است با "ناتوانی نرم" (از دست دادن نفوذ، جذابیت، و اعتبار، به عبارتی قدرت نرم) مواجه شود.  

در همین راستا منتقدان از اصطلاحاتی چون «شستشوی ورزشی» استفاده از فوتبال برای پاکسازی وجهه عمومی و منحرف کردن توجه از سیاست داخلی، ارتباط با گروه‌های افراطی و حتی مقایسه آن با عملکرد چین در حوزه اقتصاد و نفوذ در ورزش‌های جهانی را زیر سوال می‌برند.

هر چند قدرت سخت قطر بسیار محدود است و حتی پاکستان پوشش امنیتی جام جهانی فوتبال را تامین خواهد کرد، اما به دست آوردن قدرت نرم، سخت و هوشمند برای قطر می‌تواند راهی آسان‌تر باشد. جام جهانی فوتبال می‌تواند آزمون و معیاری مهم در پیگیری راهبردهای قطر در دیپلماسی عمومی، بازسازی وجهه کشور و برندسازی دیپلماسی عمومی و به گونه کلی قدرت نرم بیشتر کشور باشد.

آنچه مشخص است قطر می‌تواند از جام جهانی فوتبال برای توسعه قدرت نرم خود استفاده کند. علیرغم انتقادها دولت همچنان با اصلاحات و دیپلماسی ورزشی مناسب به دنبال تصویری بهبود یافته از خود است.

 در این میان یک جام جهانی فوتبال موفق در قطر تأثیرات گسترده، مثبت و مستقیم و غیرمستقیمی بر جایگاه جهانی قطر در حوزه قدرت نرم خواهد داشت. 

این مقاله ترجمه‌ای از نسخه انگلیسی آن در albawaba است.